Навошта патрэбная паэзія ў XXI стагоддзі і хто такі сучасны паэт? Дзяўчына, якая крэмзае вершаваныя радкі пра экзістэнцыйнае каханне ў ружовы сшытачак, ці маргінальнага выгляду хлопец-гультай, які нічога карыснага ў гэтым жыцці не зрабіў? «Маладыя!» — трасане рукой дасведчаны чалавек і закіне ў торбачку «тармазок». У рубрыцы «Пакаленне» гаворым з дваццацігадовай паэткай Кацярынай Массэ пра сапраўдныя і несапраўдныя вершы, хайп вакол мовы і шчаслівае жыццё, у якім грошы — не галоўнае.
Читать на OnlínerКацярына Массэ — маладая беларуская паэтка, якая ў 20 год ужо паспела выдаць тры зборнікі вершаў. Зараз Кацярына вучыцца на чацвёртым курсе МДЛУ і збіраецца заняцца навуковай дзейнасцю: па яе словах, беларуская мова — рухомая і працаваць з ёй можна як з глінай. А задача паэта — шукаць новыя сувязі сэнсаў.
Я адзінае дзіця ў сям’і. Мой бацька шмат гадоў працуе архітэктарам — у яго адпаведная адукацыя. Род дзейнасці ён ніколі не мяняў і абсалютна камфортна адчувае сябе ў прафесіі. А мама наадварот: у яе дзве адукацыі — лінгвістычная і эканамічная. Яна ўсё жыццё эксперыментуе, шмат дзе працавала і спрабавала сябе. Зараз яна дызайнер.
З бацькамі ў мяне заўсёды былі цалкам станоўчыя адносіны — ніякіх сур’ёзных канфліктаў, згода і гармонія. Яны мяне ва ўсім падтрымлівалі: нават калі мне было тры гады, бацькі ставіліся да мяне як да дарослага чалавека. Думаю, што гэта вельмі паўплывала на маё выхаванне і развіццё: з дзяцінства я пачала разумець адказнасць за сябе і за сваё жыццё.
«Ніхто ніколі не ўказваў мне, што рабіць і якім шляхам ісці, — з гэтай прычыны я неяк адразу пачала ўсведамляць сябе ў сваёй уласнай прасторы і вучыцца браць на сябе адказнасць за кожны крок»
У такой сям’і пачуваеш сябе як рыба ў вадзе. Я ў гэтай атмасферы нарадзілася і заўжды жыла, таму такая абстаноўка для мяне цалкам арганічная. Гэта свабода самавыяўлення — усё мае дзяцінства было завязана на творчасці. Я знаходзіла сабе цікавыя творчыя забаўкі, здымала нейкія фільмы, малявала, гуляла ў цырульню і краму — ніхто мне нічога не забараняў. Я шукала сябе ў жыцці, намацвала ў гэтай прасторы сваё месца, але тады мне падавалася, што ніхто на мяне не ўплывае, што я сама ўсё раблю.
У дзяцінстве бацькі ўдзялялі мне шмат увагі і песцілі. Але ў мяне сфармаваўся такі здаровы эгацэнтрызм, які ніяк не паўплываў на людзей побач. Проста гэта дапамагае мне па жыцці дакладна ведаць, чаго я хачу. Але я, вядома ж, не стаўлю сябе вышэй за кагосьці.
Я вырасла амаль у цэнтры Мінска, але ў спальныя раёны трапляла. Там узнікаюць такія архетыпічныя асацыяцыі, мабыць з нейкіх фільмаў ці кніг. У «спальніках» пануе нейкая асаблівая атмасфера: не сказаць, што яна неяк палохае ці адштурхоўвае, проста яна больш вакуумная, трапляеш быццам крыху ў іншае вымярэнне. Я не магу дакладна гэта ахарактарызаваць, але ў такіх месцах атмасфера нейкай перыферыі, мяжы паміж чымсьці і чымсьці. У цэнтры заўжды нейкі «варушняк», актыўнае жыццё, а там яно крыху прыглушанае. Гэта часам наганяе дэпрэсію, але, з іншага боку, неяк супакойвае. Там штосьці спыняецца, уся гэтая аднастайнасць уводзіць у нейкі крыху псіхадэлічны трансавы стан. Але я, мабыць, не хацела б жыць у такім месцы.
Мабыць, я ўсё ж такі не з таго пакалення, якое сядзіць у планшэтах. Таму ў мяне было нармальнае, здаровае дзяцінства ў двары з сябрамі, з бабуляй і супам. Затое ў першым класе ў мяне з’явіўся мабільны тэлефон! Не скажу, што я гэтым асабліва ганарылася, — гэта была неабходнасць. Аднойчы я захварэла, пакуль была ў школе, і не магла звязацца з бацькамі і сказаць пра гэта, таму даведаліся яны не адразу. Пасля гэтага яны вырашылі купіць мне тэлефон — самы просты, выключна каб патэлефанаваць ці напісаць эсэмэску. І я таксама разумела, што тэлефон — гэта не цацка, а проста неабходнасць.
Яшчэ дома быў камп’ютар, але праграмы я выкарыстоўвала не па прамым прызначэнні. У Word я нешта малявала, а праграмы, якія тата выкарыстоўваў для мадэлявання, былі мне замест Sims: я гэтых чалавечкаў расстаўляла, нешта сабе ўяўляла і гулялася. Гэта была дастаткова карысная цацка: часам я рабіла нейкія вар’яцкія рэчы, але мяне гэта пэўным чынам развівала.
У класе я была лідарам, але ў пэўнай сферы: быць актывісткай, старастам мне ніколі не хацелася. Не тое каб я вучылася на выдатна, але заўсёды прыўносіла ў працэс навучання нейкі творчы элемент: мне падабалася рабіць цікавыя даклады, пісаць сачыненні не так, як патрабавалася, а па-свойму. Я заўжды выказвала сваё абгрунтаванае меркаванне і завязвала нейкую дыскусію на ўроках. Настаўнікі ў нас былі лаяльныя, з дастаткова прагрэсіўнымі поглядамі, таму гэты мой падыход ухвалялі.
З іншага боку, я адчувала нейкае непрыняцце з боку аднакласнікаў. Магчыма, гэта была зайздрасць. Кшталту, чаго ты вылузваешся? Але я гэта рабіла не дзеля вылузвання: мне проста хацелася асаблівай атмасферы — дарослай, сур’ёзнай. Каб можна было выказаць цікавую думку, паразважаць, паразмаўляць. Астатнія да гэтага не імкнуліся, таму сяброў у мяне амаль не было: я прасябравала з адной дзяўчынкай у школе дзесяць год і сябрую з ёй дагэтуль. Але аўтсайдарам у школе мяне не лічылі — такой праблемы не было, хаця я ведаю, што шмат хто з гэтым сутыкаецца. У мяне, наадварот, атрымлівалася ўцягнуць людзей у вір творчага пошуку і звярнуць на сябе ўвагу.
Я не магу сказаць, што ў школе мне было складана ці, наадварот, лёгка. Гэта была штодзённая руціна. Я ўспрымала сусвет з жорсткіх эгацэнтрычных пазіцый, і мяне асабліва ніхто не цікавіў — я сама сябе цікавіла, шчыра кажучы. Я проста вучылася, а асаблівых праблем з наладжваннем кантактаў з аднагодкамі ў мяне не было. Хаця магу сказаць, што ў сяброўстве я была вельмі пераборлівая, мне трэба было, каб побач таксама былі цікавыя людзі, якія штосьці шукаюць і не баяцца нечага новага. На шчасце, такія людзі заўжды знаходзіліся.
Потым прыйшоў час абіраць адукацыю пасля школы, і я адчула, што мая свядомасць часткова запраграмавана. Паколькі я нарадзілася ў сям’і архітэктара і дызайнера, то таксама шмат малявала, займалася графікай. Не было нават сумневаў, што я павінна ісці па гэтым шляху, і доўгі час я збіралася паступаць на архітэктурны факультэт, прычым у Германіі. Я свята паверыла ў тое, што гэта маё прызначэнне. Але (відаць, на шчасце) з гэтым не склалася: аднойчы я ўсё ж такі спынілася, зазірнула ўнутр сябе і спытала шчыра: «А сапраўды гэта тое, што мне трэба?»
Я не ведаю дакладнай даты, калі пачала пісаць вершы, — гэта ж не дзень нараджэння! Гэта такі працэс, які, мабыць, пэўны час праходзіць латэнтна, незаўважна для чалавека, а калі праяўляецца, то падаецца, што так было заўжды. Думаю, што нейкія гульні са словамі ўласцівыя кожнаму дзіцяці: нікога не здзівіш тым, што малы напісаў вершаваныя радкі. І ў мяне такое было, і я не бачу падстаў ставіцца да гэтага адразу сур’ёзна. У маёй сям’і так і адбывалася, таму што акрамя паэта я яшчэ была цырульнікам, прадаўцом і стаматолагам. Памятаю цікавы момант з дзяцінства: у вёсцы ў бабулі ў мяне былі дарослыя сяброўкі, і я заўжды хвосцікам за імі бегала, а адна з дзяўчынак пісала вершы. Да таго моманту я ўвогуле не задумвалася, што можна гэтым займацца, а тут раптам даведалася. Памятаю тое адчуванне: я вельмі натхнілася і вырашыла таксама паспрабаваць — пісаць вершы, каб пра мяне гаварылі, што я гэтым займаюся.
Ніколі нейкія пафасныя пачуцці мяне з вершамі не звязвалі. Проста паспрабавала, нешта атрымалася. А гадоў у 12 пачаўся іншы этап, я зноў пачала нешта крэмзаць... Зразумела, зараз чытаць я гэта не магу, але і сшыткі паліць не збіраюся. Гэта было нешта па-дзіцячы наіўнае, але пры гэтым не прыкрае, не пафаснае. У мяне чамусьці былі філасофскія матывы пра сталенне і старэнне — нават не ведаю, адкуль я гэта брала. Мне вельмі падабалася адчуваць сябе пісьменнікам, і ў нейкі момант я нават падумала, што хачу сваю кнігу. Прычым асноўная ідэя была менавіта ў гэтым: я хацела не столькі стаць пісьменнікам, колькі надрукаваць уласную кнігу — атрымаць нейкае матэрыяльнае пацвярджэнне таго, што я аўтар. І каб там была мая фатаграфія. Нейкі жах! Самае смешнае, што ў выніку гэта здзейснілася.
Мне было 14 гадоў, калі выйшаў першы зборнік маіх вершаў. Гэта была кніга, зробленая ў сапраўдным выдавецтве «Чатыры чвэрці» накладам у 150 асобнікаў. Я чаплялася да мамы са сваёй ідэяй пра кнігу, і бацькі спачатку думалі, што гэта нейкі чарговы капрыз. Але я была настойлівай, і капрыз атрымаўся доўгатэрміновым.
«Што рабіць?.. Маці пачала тэлефанаваць у выдавецтвы, таму што сама я перамовы весці яшчэ не магла. Там ставіліся да гэтага са скепсісам: „А хто гэта такая? Мы яе не ведаем! Што можна пісаць у 14 год!“»
Што яшчэ яны маглі адказаць… А рэдактар выдавецтва «Чатыры чвэрці» раптам пагадзілася: папрасіла рукапіс і ў выніку вершы ёй, як ні дзіўна, спадабаліся. Чаму «як ні дзіўна»? Я вельмі крытычна стаўлюся да сваіх твораў, і тое, што я пісала ў тым узросце, мне не вельмі падабаецца. Ёсць пэўныя цікавыя знаходкі, але часам хочацца закрыць твар рукамі і болей нікому і ніколі гэта не паказваць. Гэта такі «гогалеўскі сіндром»: узяць і спаліць.
Зразумела, у пераходным узросце я пісала і пра каханне — гэта ж хрэстаматыйны сюжэт! Але самае цікавае, што свае вершы я ніколі не пражывала глыбінна. Памятаю, бабуля за мяне вельмі непакоілася: «Каця, ты сапраўды так пакутуеш?» А ў мяне нават першае каханне адбылося значна пазней. Я пісала таму, што мне падабалася плесці мярэжу са словаў і сэнсаў. Не важна, пражывала я гэта ці не, — я проста надзявала маску, уваходзіла ў ролю і пісала. І зараз адбываецца тое самае. Так, шаблон ёсць: людзі падчас любоўнага захворвання звяртаюцца да вершаў. Робяць яны гэта, мне падаецца, каб выпусціць пару і прапрацаваць пачуцці і свой унутраны стан — прызначэнне ў гэтых вершаў чыста псіхатэрапеўтычнае. Нельга назваць гэта паэзіяй. У паэзіі наогул няма заканамернасцяў кшталту «толькі няшчасныя ці шчаслівыя людзі пішуць вершы».
Беларускай мовай я ніколі не цікавілася і ў школе лічыла, што гэта ўвогуле мінулае стагоддзе — тое, што трэба выкінуць і забыць. Сярод прадметаў у спісе маіх прыярытэтаў беларуская мова стаяла ледзь не на апошнім месцы. Магчыма, гэта пытанне асяроддзя: ніхто не выхоўваў у мяне правільнага стаўлення да мовы. Я не ведала, адкуль яна ўзялася і чаму такая бедная і няшчасная. Добра, што ў мяне пачаліся прыступы сумлення і я стала капацца і разбірацца ў моўным пытанні.
«Ведаеце, чалавек жыве і нешта праходзіць міма яго, — быццам у непасрэднай блізкасці, але ён гэтага ва ўпор не бачыць. Так было і з мовай. Раптам мне адкрылася гэтая новая хваля адраджэння. Такі парадокс: паблізу нешта адбываецца, а ты не заўважаеш, а потым яно ўсплывае»
Потым раптам аб’явіўся мой беларускамоўны сваяк, і мы сталі вельмі шчыльна камунікаваць — пасябравалі. Пасля я схадзіла на моўныя курсы, паглядзела, як жывуць людзі і пра што размаўляюць, але стаўленне да гэтага ўсяго ў мяне было халоднае. Разам з тым вырашыла: паспрабую пагаварыць на мове. Паступова заслона з вачэй спала, і маё стаўленне было пазбаўлена эмацыйнага складніка: «Не хачу, навошта мне гэтая мова, нікому яна не патрэбна!» З’явіўся такі халодны даследчыцкі падыход, і мне пачало падабацца. Я зразумела, адкуль гэтая мова пайшла і чаму яна стала занядбанай, якія драмы з ёй адбываліся. Неяк праніклася да яе любоўю і пяшчотным пачуццём.
Пісаць я вырашыла таксама па-беларуску. Гэта быў вельмі рызыкоўны пераход, таму што мне было 18 год і ўжо тады мяне ведалі як рускамоўную паэтку — было нейкае пэўнае кола сяброў і калег. Я як лінгвіст і паэт ведаю, што змена мовы — гэта проста змена кода, а значыць, перабудова ўсёй сістэмы сэнсаў — уласных, паэтычных. Гэта як усё перавярнуць дагары нагамі. Ліквідаваць прабелы ў лексіцы, граматыцы было няцяжка, але нейкае цярпенне патрабавалася — я ўспрымала гэта як прыемную руціну. Зараз чым далей я заглыбляюся ў гэтую тэму як лінгвіст і творца, тым цікавей мне становіцца.
Я б хацела спаслацца на словы свайго сябра, таленавітага паэта і філолага. Калі яго спыталі, чаму ён піша па-беларуску, сябар адказаў: «Таму што руская мова ўжо зроблена, а беларуская яшчэ не». Сапраўды, калі ацаніць пытанне выключна з абывацельскага пункту гледжання, руская мова аформленая, закончаная — там ёсць рэестр твораў і пісьменнікаў, сфармаваны масіў лексікі, канструкцый і формаў. Беларуская мова не такая дасканалая ў добрым сэнсе: тут ёсць шмат незапоўненых дзірачак, незнітаваных элементаў. І іх можна знітоўваць.
«Раптам да мяне дайшло, што менавіта ў гэтым творчасць і прызначэнне паэта: шукаць новыя сувязі сэнсаў, ствараць новыя словы, шукаць нейкія нябачныя сцяжынкі — працаваць з мовай як з глінай»
Мне жывецца абсалютна камфортна. Я б не сказала, што трапляю ў нейкія непрыемныя канфліктныя сітуацыі з-за мовы. Ведаеце, тут уся справа ў нейкая пазіцыі: мая — у меншай ступені ідэалагічная, а ў большай — лінгвістычная. Таму мне не заўжды прынцыпова карыстацца выключна мовай: да прыкладу, на Камароўцы я размаўляю з прадавачкамі па-руску. Я ведаю, што калі папрашу «Дайце мне ажын», гэта можа выклікаць дыскамфорт у чалавека і ў мяне, а я не люблю, калі на мяне з гэтай нагоды звяртаюць увагу. Таму магу проста перайсці на рускую мову, без усякай пагарды.
Мова, каб зрубіць хайп? А што такое хайп? Я сутыкалася з гэтым выразам, але не ведаю, што ён азначае. У мяне ёсць такая якасць, што я часам выпадаю з трэнду і не ведаю модных выразаў. Я магу апераваць нейкімі архаічнымі тэрмінамі, а калі нехта з маіх аднагодкаў скажа нешта такое дзіўнае, я часам застываю і не ведаю, што адказаць. Безумоўна, трэндавасць адносна мовы існуе — я назірала такія з’явы. Я не псіхолаг і не магу адназначна сказаць, што нехта пераходзіць на мову менавіта па гэтай прычыне. Але мне здаецца, што часам такія рэчы навідавоку: бачна, што чалавек гэта ўсё разумее дастаткова павярхоўна і карыстаецца мовай як аксэсуарам для іміджу. Гэта абсалютна натуральная з’ява, і я не бачу ў ёй нічога грахоўнага. Гэта адзін з механізмаў функцыянавання масавай культуры.
Я прытрымліваюся меркавання, што паэзія ў першую чаргу патрэбна самім паэтам. Не тым паэтам, якія пішуць, а паэтам душой — людзям, у якіх ёсць у гэтым душэўная патрэба. Думаю, гэта проста асобная крыніца перажыванняў. Але не ў тым сэнсе, што «Вася кінуў Машу і зараз перажывае». Гэта прынцыпова новыя эмоцыі, нейкія незямныя. Да прыкладу, творца, калі працуе над сваім творам, праходзіць праз пэўнае пачуццё, катарсіс і адлюстроўвае гэта ў творы. Ён гадзіну назад, магчыма, падлогу мыў, а потым сеў і пачаў ствараць — ён праз гэтую прызму сэнсаў прапускае сябе, і выходзіць абсалютна іншы чалавек. Чалавек, які будзе чытаць гэты верш, праз нітачкі сэнсу зможа ўзнавіць гэты эмацыйна-пачуццёвы эфект — гэта нешта на мяжы трансцэндэнтнага.
«Ведаеце, я ніякіх рэчываў не каштавала, але, па-мойму, паэзія лепш за наркотыкі і алкаголь, а часам нават за медытацыю і транс: гэта глыбокае і ачышчальнае перажыванне»
Кажуць, што мае вершы злыя і змрочныя. Але я іх ствараю на высокай ноце, і гэтая нота гучыць у іх далей і перадаецца іншым людзям. Мне падаецца, што паэзія можа быць рэлігіяй. Яна можа даць чалавеку каліва высокай сувязі — кропельку новага пазнання. Не проста размыць бытавуху, а паказаць чалавеку, што можа быць болей.
Паэт цяпер — кожны першы, і гэта не зусім прыемна. Часам пачынаеш сумнявацца: можа, я таксама нешта сабе напрыдумляла, нейкіх філасофій наразводзіла… Гэта такая дэсакралізацыя асобы творцы: усе навокал паэты, нават страшна жыць становіцца. Ясна, што ўсе імі быць не могуць, хаця цікавыя з’явы трапляюцца: я нават для сябе часам адкрываю новых людзей, якіх лічу феноменамі. У іх можа быць маленькая суполка «ўКантакце», але яны робяць цікавыя рэчы. А ёсць людзі, якім проста няма чаго рабіць, і яны, карыстаючыся магчымасцямі сеціва і інфармацыйнай разбэшчанасцю, пачынаюць гэта выкладваць.
«Гэта недахопы інтэрнэту: раней чалавеку трэба было зрабіць пэўныя крокі, каб прэзентаваць сваю творчасць супольнасці, а зараз дастаткова зрабіць пост у сацыяльных сетках. Ніхто гэтага рабіць не забараняе, але я супраць падмены паняццяў»
Сапраўдны адрэналін я атрымліваю ад напісання нават маленькага верша. Вывяраю кожнае слова, і для мяне напісанне заўжды звязанае з рэальнымі затратамі: нават магу ўсю ноч не спаць і пісаць. Я як сапраўдны рамеснік: мне трэба ўсё давесці, састыкаваць, прыняць, адрэзанаваць. Я думаю, што гэта не менш цяжка, чым адпрацаваць змену на прадпрыемстве. Часам усю кватэру прыбраць значна лягчэй. Мне пасля напісання верша нічога не хочацца — проста ціхенька сядзець і піць гарбату.
Нехта можа назваць мяне легкадумнай, але я прызвычаілася давяраць жыццю: нейкім чынам так атрымліваецца, што заўсёды ў самы прыдатны момант знаходзяцца людзі і шляхі, якія табе дапамагаюць рухацца далей. Я лічу, што калі чалавек здаровы душой і верыць у сябе і свой шлях, у яго ўсё павінна атрымлівацца лёгка і без перашкод. Па жыцці не павінна быць надрыву, і мне гэтая філасофія вельмі дапамагае. Часам мне становіцца страшна, таму што праблема выжывання тычыцца кожнага чалавека, але я ўсё роўна ўнутрана сябе дысцыпліную і стараюся шукаць нейкія магчымасці для развіцця.
Я планую, калі будзе такая магчымасць, застацца ва ўніверсітэце і працаваць там — рабіць навуковую кар’еру, выкладаць. Таму што ісці ў офіс ці займацца перакладамі я, напэўна, не хачу. Офісная праца дакладна не для мяне. А нядаўна я перакладала на беларускую мову кнігу да юбілею «Прамагралізінг»: трактары, цягачы і ўсё, што заўгодна. Я так наперакладалася, што зразумела: творчасці там мінімум. А мне ж хочацца перакладаць Фрыдрыха Гельдэрліна, Германа Гессэ! Ясна, што на гэтым не заробіш, але я прынцыпова настроена супраць працы дзеля грошай.
«Я не ўтапіст і не фантазёрка, але абсалютна перакананая ў тым, што чалавек павінен займацца любімай справай: гэта напаўняе яго існаванне глыбінным сэнсам»
Гэта не той выпадак, калі ты ідзеш працаваць дзеля грошай, а потым напрыканцы жыцця, пазбавіўшыся крэдытаў, думаеш, чым заняцца. Наадварот. Лепш жыць сціпла і абыходзіцца пражытачным мінімумам, але пры гэтым быць шчаслівым у сваёй працы. Праблема толькі ў тым, як гэтую працу знайсці. Часам галава так затлумлена жаданнямі іншых людзей, нейкай незразумелай адказнасцю, што пачуць сябе вельмі цяжка. Але пакуль планы такія, і яны мяне задавальняюць.
Электронныя кнігі ў каталозе Onliner.by
Чытайце таксама:
Перепечатка текста и фотографий Onliner.by запрещена без разрешения редакции. nak@onliner.by
