Адкуль пайшлі Дзяды?

Вызначыць гэта вельмі складана. Па словах Таццяны Валодзінай, самыя раннія пісьмовыя звесткі датаваны XVII—XVIII стст., аднак даследчыкі сыходзяцца ў тым, што гэта дахрысціянскі звычай. З часам ён моцна знітаваўся з хрысціянствам, быў падрабязна апісаны ў этнаграфічных і мастацкіх творах накшталт паэмы «Дзяды», якую многія лічаць вяршыняй творчасці Адама Міцкевіча.

Нашы продкі спрадвеку паважалі сваіх прашчураў і для гэтага вызначылі асобныя дні. Вясной — на Радаўніцу — яны рушылі на могілкі наведаць памерлых, а на Дзяды прымалі іх дома, гатуючы спецыяльную вячэру.

— Дзядамі прынята называць не толькі сам памінальны дзень, але і ўсіх памерлых, незалежна ад узросту, полу і сацыяльнага статусу. Адно што ў катэгорыю дзядоў памерлы пераходзіў праз год пасля смерці, — кажа спадарыня Таццяна. — Варта адзначыць, што Дзяды ў залежнасці ад рэгіянальнай традыцыі адзначаюць некалькі разоў на год. Ёсць Траецкія, Масленічныя, Змітраўскія Дзяды, але галоўнымі лічыліся якраз асеннія. Іх яшчэ называюць Вялікія Асяніны.

А якім чынам адзначалі гэты абрад?

Як кажа Таццяна Валодзіна, карціна была такая стракатая, што абрад нават паміж суседнімі вёскамі мог адрознівацца, але, безумоўна, ёсць і агульныя рысы.

Дзяды ў многіх рэгіёнах адзначаюцца ў трэцюю суботу пасля Пакрова, даволі часта яны прыпадаюць на першыя выхадныя лістапада. Гэта не свята ў агульным разуменні. У многіх вёсках гэты дзень не лічыўся выхадным, таму людзі шчыравалі па гаспадарцы і прыбіралі хату.

На могілкі раней не хадзілі. Гэтая традыцыя, як лічыць Таццяна Валодзіна, узнікла ў заходніх раёнах пад уплывам каталікоў — 2 лістапада яны адзначаюць Успамін усіх памерлых вернікаў. Лічылася, што ў гэты дзень нашыя прашчуры самі ідуць у госці, а не мы да іх.

Пасля абеду тапілі лазню (у каго была). Спачатку мыліся самі, а потым асобны венік, ёмістасць з вадой пакідалі для дзядоў і прыгаворвалі: «Дзядочкі, бабачкі, ідзіце памыйцеся!» Потым усе збіраліся ў бацькоў, гатавалася ўрачыстая памінальная вячэра.

— Вечарам, калі было ўжо цёмна, за стол сядалі самыя блізкія сваякі. Чыталася малітва, запальвалася свечка, гаспадар хаты ці старэйшы сямейнік абыходзіў з ёй вакол стала і запрашаў дзядоў сядаць за стол. Дзеля гэтага мужчына таксама адкрываў дзверы ці фортку, — кажа эксперт.

Гаспадыні ў гэты дзень стараліся прыгатаваць самае смачнае. Меню паўсюль было розным, але на стале, накрытым абрусам, абавязкова былі тры віды страў:

• крупяная. Звычайна ставілі пшанічную, пярловую ці грэцкую кашу;
• кіслая. Квашаная капуста, юшка на костцы, жур (зацірка з аўсянай мукі);
• салодкая. Продкі таксама лічылі, што спачылыя маюць патрэбу ў салодкім, таму на Дзяды гатавалі стравы з мёдам. На стале была куцця, саладуха, грушавы адвар.

Як дадатак — асабліва ў Лепельскім раёне — дагэтуль гатуюць клёцкі, якія лічацца даволі яркай памінальнай стравай. Многія прыносяць на стол яечню і абавязкова — алкаголь.

— Дзядам ставілі асобную чарку ці вылівалі кроплю спіртнога на абрус. Пад Докшыцамі было прынята пускаць па гасцях маленечкую бутэльку ці адну чарачку. Пілі на Дзяды не дзеля весялосці ці каб у змененым стане свядомасці ўсталяваць кантакт з продкамі, хаця і так нехта думае. Алкаголь пераважна лічыўся сімвалічнай рэччу, і людзі за сталом не напіваліся, — падкрэслівае суразмоўніца.

Што цікава, у некаторых мясцовасцях была свая традыцыя асаблівым чынам класці лыжкі на памінальны стол. У Хоцімскім раёне іх выкладвалі на стол выемкай уверх, каб нябожчыкі ў труне не перавярнуліся.

Дзядам за сталом адводзілася асобнае месца. Падчас вячэры ці пасля сваякі «весялілі» спачылых, расказвалі пра іх разнастайныя гісторыі і нават варажылі на ўраджай. Пасля вячэры задзьмувалі свечку і клаліся спаць, пакідаючы на ноч стол непрыбраным. У некаторых раёнах з нябожчыкамі развітваліся асаблівым чынам накшталт: «Святыя Дзяды, вы сюды прыляцелі, пілі, елі, ляціце ж цяпер да сябе!»

А якія яшчэ сімвалы былі на Дзяды?

Людзі верылі, што продкі ў гэты дзень могуць прылятаць у вобразе птушак, таму іх таксама трэба частаваць. Як пісаў этнограф Адам Багдановіч, старыя ў птушках на Дзяды бачылі надыход смерці і казалі, што падыходзіць час рыхтавацца ў далёкі шлях.

Падчас экспедыцый спадарыня Таццяна заўважыла адну акалічнасць: людзі расказвалі, што пасля Дзядоў ім сняцца спачылыя сваякі, якія відавочна нечым незадаволеныя.

— Вось літаральна з апошніх запісаў: бабуля жыве адна, дзеці не прыехалі, яна сябе дрэнна адчувала і на Дзяды нічога не прыгатавала. Легла спаць і ўбачыла сон, як бацькі ідуць па вясковай вуліцы і не паварочваюць да яе. Жанчына здзівілася і кажа: «Мама, тата, вось жа нашая калітка! Вы куды?» У адказ пачула: «А навошта ісці да цябе, калі на стале нічога няма?»

Такім чынам продкі нібыта пільнуюць з таго свету, нагадваюць пра сябе і, калі нешта ідзе не так, ушчуваюць, кажуць, як трэба рабіць.

У другім выпадку гаспадар хаты адчуваў сябе слаба, і клікаць дзядоў пайшоў адзін з зяцёў — малады гараджанін. Сям'я павячэрала, леглі спаць, але нешта ў хаце пачало стукаць і ляпаць. У выніку яны зноў селі за стол, гаспадар нарэшце здолеў правесці абрад, і тады ўжо спакойна заснулі, ім нічога не перашкаджала. Ёсць правілы, і іх трэба выконваць.

Ці захаваўся абрад дагэтуль?

Так, але ён не так пашыраны, як раней, і носіць прыватны характар.

— На маю думку, на гэта паўплывала агульная тэндэнцыя адыходу ад традыцыйнай культуры, забывання гэтага пласта. І хрысціянства тут ні пры чым. Падобнае адбываецца пад уплывам сучаснай гарадской, мадэрновай культуры, што абсалютна не выключае знікнення [традыцыі]. Але ж, безумоўна, ёсць сем'і, якія шануюць звычай, хаця гэта не так пашырана, як гадоў 50 таму. Аднак гэта тычыцца не толькі Дзядоў, а і другіх праяў традыцыйнай культуры. Хаця, на мой погляд, традыцыя шанаваць памерлых перажыве астатнія.

Наш канал у Telegram. Далучайцеся!

«Onlíner па-беларуску» ў Telegram. Падпісвайцеся, каб не прапусціць нашы новыя тэксты на роднай мове

Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onlíner без дазволу рэдакцыі забаронены. ng@onliner.by