Апошні бортнік з Перарова

Перароў — невялікі населены пункт у Жыткавіцкім раёне. Жыве тут не больш за 250 чалавек. Сяргей нарадзіўся і вырас у гэтай вёсцы, ён апошні, хто захоўвае ў ёй традыцыі бортніцтва. У сезон — з красавіка да канца кастрычніка — працуе на пасеках, дзікіх і «хатніх». Астатні час робіць у мясцовай «качагарцы».

— У 1999 годзе, калі ты яшчэ пешшу пад стол хадзіла, рака ў Перарове разлілася, і мы, каб усю гэтую прыгажосць зняць, на лодцы па вёсцы сплаўляліся, — зноў удараецца ў настальгічныя ўспаміны фатограф дзядзька Саша, а наш герой Сяргей падхоплівае.

Менавіта стыхія паўплывала на тое, што некаторыя аднавяскоўцы нашага героя да гэтага часу займаюцца вырабам чаўноў з дубу. У Сяргея таксама ёсць такі ў гаспадарцы, але сёння ў нас транспартны сродак крыху сучаснейшы — з маторчыкам.

— Гумовыя боты хіба не ўзялі? Ну, даяце. Перасаджвайцеся ў лодку акуратна, я прытрымаю, — з палескім акцэнтам кажа Сяргей і падае руку.

— Плаваць умееш? — смяецца фатограф, затрымліваючыся на беразе, каб зрабіць яшчэ пару кадраў. Ну і, магчыма, пстрыкнуць, як я гучна боўтнуся ў ваду.

— Не бойцеся: лодка надзейная, я яе сам рабіў. Неяк нагрузіў яе на 700 кілаграмаў: калоды перавозіў. Зараз пакажу, — у пацверджанне Сяргей гартае галерэю ў тэлефоне і знаходзіць тое самае фота з нагружанай борцямі лодкай.

Наш герой папярэджвае: не паспеў адмыць судна пасля таго, як яго патапталі каровы. Відаць, гаворка пра той самы статак, які пасвіцца на беразе за трыста метраў ад агульнай воднай «паркоўкі». Хвіліна — Сяргей спрытна заводзіць матор.

— А па-іншаму да маіх калод ніяк не дабрацца. Нам яшчэ недзе кіламетры два — два з паловай трэба будзе пешшу прайсці, — папярэджвае наш герой, і я разумею: гэтая камандзіроўка з памяці ўжо не сатрэцца.

На лодцы па Прыпяці і два з паловай кіламетры па высокай траве. Марш-кідок па дзікі мёд

Я веру ў сілу слоў, але з дапамогай іх ці нават самай дарагой камеры аніяк не перадасі свае адчуванні, калі на драўлянай лодцы рассякаеш прыпяцкія хвалі. Па-асенняму прыгравае сонца, разлятаюцца кроплі і бакланы, якія відавочна не чакалі, што на гарызонце з’явіцца гудлівая махіна.

— Усю рыбу забіваюць! — сварыцца Сяргей і махае ў бок птушак. Рыбакі, што засумавалі на беразе, з разуменнем паківалі б, калі б пачулі нашага героя.

Раптам Сяргей глушыць матор: далей не праедзеш: мы селі на мель. І вось мы ўжо пасярод «Старыцы» (так мясцовыя называюць старое рэчышча Прыпяці) стаім на бабровай хатцы. Звяры пашчыравалі так пашчыравалі: ні адна галінка пад нагамі не надламалася. Чалавек тут таксама «папрацаваў»: нават далёка ад цывілізацыі (добра, насамрэч усяго за пару кіламетраў) валяюцца шкляная бутэлька і яшчэ нейкае смецце.

Пару хвілін вадзянога рэтрыту, і мы дабіраемся да патрэбнага нам прычала. Дакладней, да месца, дзе Сяргей звычайна якарыць свой сродак перамяшчэння. «Не згоняць?» — пытаемся мы, пакуль герой прывязвае лодку, адмоўна ківаючы галавой, і паднімаемся па схіле ўгару.

Далей — марш-кідок больш чым на два кіламетры. Варта паспяшацца: на гадзінніку амаль 14:00, трэба паспець вярнуцца, пакуль не пачало цямнець. Непадалёк, відаць, некалі знаходзіліся калгасныя палі, таму нешта ўсё ж нагадвае дарогу. Але не заўсёды: мы раз-пораз ныраем у высокую траву, поўную калючак. У нейкі момант нават кінулі ад іх атрасацца. Палескія калючкі пазней прыедуць з намі ў Мінск, і яшчэ тыдзень я буду знаходзіць іх усюды, дзе іх быць не павінна.

— Я стараюся размяшчаць усе свае пасекі як мага далей ад сельгаспалёў, асабліва тых, дзе рапс расце. Таму што рапс — гэта абавязкова хімія. А я сваіх пчол нічым не апрацоўваю. Затое адчуваю сябе спакойна: заўсёды ведаю, што я чалавеку прадаў, у мяне ў мёдзе ніколі няма ніякіх хімікатаў. Чаму яшчэ гэта важна? Праз усе гэтыя прэпараты пчала становіцца нежыццяздольнай.

— Кажуць, пчолы ва ўсім свеце паступова выміраюць...

— Так і ёсць. Няма пчалы — няма чалавека. Калі яе не стане — з нашага стала ягады, садавіна знікне. Застануцца кукуруза ды пшаніца.

Па дарозе Сяргей ладзіць экскурсію. Вось нечая закінутая калода. Вунь размашысты стары дуб.

— Як думаеце, колькі яму гадоў?

— Думаю, самае малое 300, — адказвае Сяргей, але нас перарывае лёгкі тупат: на вачах трое аленяў (ці гэта былі казулі?) хаваюцца за гарызонтам. Непадалёк мы ўбачым участак узрыхленай зямлі — гэта павесяліліся дзікі.

— Мядзведзяў тут хаця б няма?

— Кажуць, сёлета яго ўпершыню за 40 гадоў заўважылі тут, у Прыпяцкім нацпарку. А я ж калоды не ўмацоўваў! Зараз даведаемся, дабраўся да іх звер ці не.

«Марыў, каб усе паспрабавалі той самы дзікі мёд з майго дзяцінства»

А вось і свежая калода: Сяргей павесіў яе толькі ўвесну, пчолы сюды пакуль не засяліліся.

— Спытайце ў пчаляра, колькі ў яго калод, — ніхто ніколі не адкажа. У мяне недзе 100. Можа, 99, можа, 95, а можа, больш — паняцця не маю.

Бортнік дзеліцца лайфхакам: калі калода не дакранаецца да ствала дрэва, то яна не гніе. Таму ён павесіў дзікі вулей на загваздкі арматуры.

— Накрытая жалезам калода прастаіць 200 гадоў. Нават калі мяне не будзе, нехта прыйдзе, пачысціць яе і мёд збярэ.

— Вы казалі, што ў вас трое дзяцей. Працягваюць вашу справу? — цікавімся ў Сяргея.

— Бортнік ніколі адзін не ходзіць, я заўсёды з напарнікам ці сынам (яму 14 гадоў) — ён проста сёння захварэў. У яго цікавасць ёсць, але алергія на пчол, таму іх пабойваецца. Аднак усё роўна дапамагае мне. Паглядзім, як далей будзе. Старэйшая дачка ў мяне паслухмяная: скажу ёй «Лезь да калоды» — яна палезе, — усміхаецца наш герой. — Але яна ўжо замужам, у Мінску працуе.

— А малодшая, атрымліваецца, непаслухмяная?

— Так, кажа: «Тата, яно мне не трэба!» Ва ўніверсітэце цяпер вучыцца.

Дарэчы, любоў да пчол Сяргею перадалася праз пакаленне — ад дзядулі (а таму — ад бацькі). Ён пачаў займацца бортніцтвам яшчэ ў 1930-я гады. Цяпер мужчыне 86 гадоў, ён жыве ў блізкіх сваякоў у расійскай Цверы. Але Сяргей часта забірае яго на Палессе і робіць экскурсію па борцях, многія з якіх засталіся на тых жа месцах, куды іх некалі вешаў дзядуля.

— Ён так хоць супакойваецца, а інакш хвалюецца за пчол моцна. Дзед ходзіць, актыўны...

— Мусіць, таму, што шмат часу на такім свежым паветры праводзіў?

— І заўсёды многа працаваў. Таму мы яму цяпер імкнёмся дапамагаць.

Сам я пачаў займацца пчоламі ў 1993 годзе, тады ж паставіў першыя рамачныя вуллі. Паспрабаваў адтуль мёд — зразумеў, што ў яго няма гэтага смаку дзедавага мёду з борцей. Так з’явілася мара, каб усе паспрабавалі той самы дзікі мёд з майго дзяцінства.

Каб паставіць калоды ў гэтай мясцовасці, патрэбны дазвол ад Прыпяцкага нацыянальнага парку. У мяне ён, вядома, ёсць, і плаціць за яго нічога не трэба. Нацпарку, дарэчы, я вельмі ўдзячны: шмат дапамагаюць, даюць нарыхтоўкі, падтрымліваюць культуру бортніцтва. Нядаўна прыязджалі браць аналізы, каб пацвердзіць, што ў мяне сапраўды тая самая сярэдняруская (яна ж палеская) пчала...

Які ён — той самы палескі дзікі мёд?

Нарэшце дабіраемся да «дзейных» калод. Сяргей адыходзіць кудысьці ў бок непраходных кустоў і вяртаецца з драбінамі — здаецца, збітымі таксама на стагоддзі ўперад, як і лодка. Раскладвае рэчы, распальвае дымар — ён патрэбен, каб пчолы крыху супакоіліся. З сабой у Сяргея ахоўны касцюм і тоўстыя пальчаткі, але браў ён іх хутчэй для нас. Наш герой прызнаецца: часцей за ўсё ён працуе без «экіпіроўкі», хоць палескія пчолы і злейшыя за тых, што жывуць на звычайных пасеках.

— Чым вышэйшая калода, тым саладзейшы мёд — так дзяды казалі. Вешаем на вышыню хаця б у 4 метры. Але мы з напарнікам так падумалі... Хутка ж састарэем, на 8—10 метраў цяжка будзе лазіць, таму зараз прыстройваем калоды ніжэй. Раней бортнікі як да іх дабіраліся? Бралі вяроўку, рабілі сядушку, фіксаваліся, падцягваліся і паднімаліся на патрэбную вышыню. Цяпер з драбінамі прасцей.

Вось і настаў момант ікс. Які ён — палескі мёд? Ці праўда ён адрозніваецца ад сталічнага «крамнага», сабранага з рамачных вуллёў?

Дэгустуем, рассеўшыся на траве і адарваўшы кавалак ад сот рукамі. Адказ адназначны: так, мёд дзікіх пчол іншы. У гэты момант у галаву прыходзіць слова «асвяжальны». Няма прыкра-салодкага смаку і жадання хутчэй зрабіць глыток гарбаты. Запіваць такі мёд увогуле не хочацца.

— Нешта падобнае да мяты адчуваеце? — пытаецца Сяргей, пацвярджаючы раней падабраны эпітэт. Ён усміхаецца, калі мы без ліслівасці расхвальваем мёд і абяцае: — Усё, што зрэжам сёння, у Мінск завезяце.

Увогуле, энтузіязму ў нас дадаецца. Так што дапамагаем перанесці частку рэчаў да галінастага суседняга дуба.

Узбіраемся на самы тоўсты сук і ўспамінаем дзяцінства, як некалі лазілі па дрэвах. Праўда, я забылася на галоўнае правіла: дастаць усё з кішэняў перад тым, як паднімацца на вышыню. Так што неўзабаве ўсё іх змесціва аказваецца на зямлі. Ну, хоць вядро з марай таго самага мядзведзя, што гастраляваў па нацпарку, утрымала.

— Асаблівасць у тым, што палеская пчала збірае пылок з вызначаных раслін, а гібрыды — бакфаст — з усіх запар. Таму нам важна яе захаваць, каб не страціць гэты непаўторны смак. Палеская пчала сёння стала знікаючым відам. Яшчэ ў нас некалі жыла чорная бароўка. Гэтая парода літаральна на маіх вачах знікла, яшчэ гадоў 10 таму. Усё праз неабмежаваны ўвоз гібрыдаў — тых жа бакфастаў і карнікаў. Ці ёсць шанец яе вярнуць? Не ведаю, гэта павінен цуд адбыцца.

Я ўсім тлумачу: не ўвозьце сюды іншыя пароды, не рабіце скрыжавання дзеля таго, каб атрымаць і прадаць больш мёду. Трэба захаваць борці, дзе пчолы выжываюць самі, без чалавечага ўмяшання.

---

Шчаслівыя і сытыя, сарваўшы пару сцяблінак дзікай мяты да чаю, вяртаемся ў вёску. На зваротным шляху ў Сяргея звоніць тэлефон. Ён паднімае і спыняецца. Мы слухаем роў аленяў удалечыні, які ўжо сціхае ў канцы сезона, а наш герой актыўна абмяркоўвае з кімсьці пчол.

— Тэлефанавалі з лабараторыі — пацвердзілі, што ў мяне палескія пчолы. Я доўга чакаў вынікаў. Па шчырасці, калі б мне сказалі, маўляў, пчолы жоўтымі аказаліся, я б усю гэтую справу кінуў!

— Сур’ёзна, кінулі б? Справу, на якую патрацілі 20 гадоў?

— Так, не жартую. Вось такі ў мяне характар.

«Onlíner па-беларуску» ў Telegram. Падпісвайцеся, каб не прапусціць нашы новыя тэксты на роднай мове

Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onlíner без дазволу рэдакцыі забаронены. ng@onliner.by