За здраду мужу — смяротнае пакаранне. Секс i зносiны ў жыццi нашых продкаў
Мы працягваем цыкл публікацый аб побытавай гісторыі беларусаў. Сёння раскажам пра тое, як нашы продкі гаварылі пра секс, ці існавалі тэмы, якія сорамна было абмяркоўваць, а таксама аб заканадаўчым рэгуляванні палавых стасункаў. Ці была прадугледжана адказнасць за згвалтаванне жанчыны? А за здраду мужу ці жонцы? Ці была легалізавана прастытуцыя ў ВКЛ і Расійскай імперыі? Чытайце ў першай частцы гісторыі сексу беларусаў.
Як нашы продкі абмяркоўвалі секс?
Ці ведалі беларусы ўвогуле, чым яны займаюцца ў ложку, акрамя сну? Да прыкладу, бабуля аўтара гэтага тэксту ўпершыню пачула слова «секс» у савецкі час па тэлебачанні. Згадвала, што гэты тэрмін раптоўна пачаў ужывацца даволі часта, і яна запытала ў свайго мужа, што гэта такое? Той прыхіліў яе галаву да пляча і адказаў: «Дурненькая ты мая». Здаецца, у той момант яна ўсё зразумела.
— Першая згадка слова «секс» была ў 1956 годзе. Больш масава яго пачалі ўжываць у 1970-х — і чым далей, тым часцей, — пачынае Дар’я. — Дагэтуль як у нас толькі ні называлі інтымныя стасункі! Гэта было і цэнзурна, і нецэнзурна, але збольшага — апісанне праз метафары.
Ёсць і прыклады з беларускага фальклору, мы пакінулі найбольш цэнзурныя:
«Мяне Ванька суманіў,
На ложачку палажыў,
Жывой рэпкай пакарміў».
«Ой, кум куму
У садочак вядзець.
Ой, кум куме
Агурочак даець.
„Ах, кум-кумочак,
Не хачу агурочка,
Ня псуй ты майго жываточка“».
«Пасадзіў кум кумку на краваць,
Стaў кум кумку разуваць,
„А кумачка, што за звер,
Да а баюся, шоб не з’еў“. —
„А мой жаж ты куманёк,
Твой дурненькі разумок.
Гэта ж мая курыца,
Што па ночы туліцца“».
Вельмі папулярнымі ў беларусаў былі метафары, звязаныя з гароднінай (агурок, морква, рэпа і г. д.). Але найбольш размовы пра секс былі папулярныя і адкрытыя ў вёсках, у гарадской жа культуры абмяркоўваць гэтую тэму саромеліся.
— У сялян палавыя стасункі не былі загадкавай тэмай, бо ўсе жылі на сяле, часам некалькі пакаленняў пад адным дахам. Ды і хатняя жывёла была распаўсюджана, таму з малога ўзросту ў вёсках ведалі, адкуль бярэцца, напрыклад, ягня ці цяля. Таму пытання, у якім узросце людзі даведваліся пра секс, не стаяла — практычна з дзяцінства. У XIX стагоддзі, калі пачалі збіраць вусную народную творчасць, фалькларысты проста саромеліся, чырванелі і ледзь не гублялі прытомнасць! Але ж для беларускіх сялян тэма была простай і звычайнай.
Напрыклад:
«А ў старшыя дружкі цыцкі як падушкі, цыцкаю парася ўбіла, пад печ пасадзіла».
«Не чапіся, дружачка, не чапіся, ідзі за ўгал, ды пая...ся».
Акрамя таго, секс для беларускіх сялян меў па-свойму магічны характар. Нярэдка «калясексуальныя» практыкі ўжываліся для выкліку добрага ўраджаю і наадварот. Да прыкладу, на Палессі існавала традыцыя для дзяўчат, якія хацелі найхутчэй пайсці замуж: бралі старую барану, насілі яе па завуголлях роднай вёскі, затым ламалі на часткі і раскідвалі па розных вуліцах — акт ворыва сімвалізаваў палавы акт. Усе гэтыя дзеянні нібыта павінны былі наблізіць візіт сватоў.
Адваротная сувязь (секс — ураджай), кажа Дар’я, прасочвалася ў абрадзе «Завіванне барады», які спраўлялі ў канцы жніва.
— Жнеі пакідалі некалькі нязжатых каласоў, абвівалі іх поясам. Гэтая «барада» была фалічным сімвалам, а абвіванне поясам азначала зліццё мужчынскага і жаночага пачаткаў. Логіка такая: людзі верылі, што пасля такога абраду родзіцца добры ўраджай, як пасля сексу нараджаюцца дзеці.
У фальклорных зборніках ёсць і такая замова на ўраджай: «Расціце, агурочкі, як мужскія х...кі».
Ці рэгуляваліся палавыя стасункі законам?
У XVI—XVII стагоддзях палавыя кантакты з кроўнымі і някроўнымі родзічамі любога пола, прастытуткамі і жывёламі не дазваляліся.
— То-бок палігамія была фактычна забароненая: калі чалавек ішоў «налева», то гэта лічылася крымінальным злачынствам. Нягледзячы на тое што Стары Запавет прадпісваў жонцы пасля смерці мужа выходзіць замуж за яго брата, у ВКЛ гэта было забаронена. Як жанчынам, так і мужчынам. Парушальнікі гэтага закона пазбаўляліся паловы сваёй маёмасці, а шлюб скасоўваўся. А калі людзі не ведалі, што яны звязаныя сваяцтвам і гэта высвятлялася пасля, тады дзейнічала тая ж мера, але без пазбаўлення маёмасці.
Можна прыгадаць прыклад гетмана ВКЛ Хрыстафора Радзівіла Перуна з XVI стагоддзя, які перажыў трох сваіх жонак і вырашыў ажаніцца ў чацвёрты раз з Эльжбетай Астрожскай, якая была роднай сястрой яго другой жонкі Кацярыны. Гетман прайшоў шмат інстанцый, каб шлюб прызналі, але гэтага не адбылося: маёмасць адбіраць не сталі, але стасункі былі афіцыйна ануляваныя.
— У 1601 годзе ў двараніна Багдана Пашкевіча і яго жонкі Марыны канфіскавалі маёнтак на карысць дзяржавы, таму што Марына прыходзілася мачахай свайму мужу. Гісторыі ж пра палавыя стасункі свёкра і нявесткі ўвогуле былі даволі распаўсюджанымі ў сельскай мясцовасці. А ў 1581 годзе быў зафіксаваны такі выпадак: 13-гадовага хлопчыка ажанілі з дзяўчынай, якая была значна старэйшая за яго. Хлопчык яшчэ не мог выконваць свае шлюбныя абавязкі, і бацька вырашыў яго падмяніць. Але ж гэта падпадала пад адказнасць (канфіскацыя маёмасці і грамадскае ганьбаванне). Праўда, гісторыя не зафіксавала пакарання гэтага канкрэтнага мужчыны.
Але закон заўсёды быў выбіральным. У XVIII стагоддзі Міхаіл Казімір Радзівіл «Рыбанька» пасля смерці сваёй жонкі Уршулі вырашыў ажаніцца з удавой свайго прыёмнага сына. Ніякай адказнасці за гэта не было, і сужэнцы нарадзілі нашчадкаў. Можа, у гэты час закон не так ужо і выконваўся?
А што, калі муж ці жонка пайшлі «налева»?
За такое таксама была прадугледжана адказнасць — аж да смяротнага пакарання. А калі падмануты муж забіваў палюбоўніка сваёй жонкі, ён вызваляўся ад адказнасці.
— Нягледзячы на тое што закон забараняў жаночыя і мужчынскія здрады, судом часцей разглядаліся першыя. Чаму? Па-першае, патрыярхальнае грамадства. Па-другое, калі жанчына зацяжарыць дзе-небудзь на старане і народзіць дзіця, тады шляхцічу трэба перадаць тытул і спадчыну камусьці незразумеламу. А чысціня крыві была важнаю. Сярод сялян гэта не было так распаўсюджана: яны былі непісьменнымі, таму асабліва не звярталіся ў суды.
У 1619 годзе быў зафіксаваны выпадак, калі нявернага мужа прысудзілі да смяротнага пакарання за другую палюбоўніцу.
— Быў такі Ілля Анапрэвіч, на якога падаў у суд свёкар. Спачатку даказаць факт здрады не ўдалося, але праз год мужчыну засталі проста на «месцы злачынства» — у абдымках яго каханкі Адар’і. Смяротнае пакаранне ўжылі ў адносінах да абодвух.
А ў 1668 годзе гродзенскі суд прыгаварыў да смяротнага пакарання мяшчанку Раіну, дачку мясцовага ката.
— Яна была гэткай аматаркай сексу ў грамадскіх месцах: жанчына здрадзіла законнаму супругу з яўрэем Шымкам. Пару разоў каханкаў «застукалі» ва ўладаннях касцёла — у выніку «экстрэмалку» пакаралі. Мне асабліва цікава, хто прыводзіў прысуд у выкананне, бо бацька ж яе быў мясцовым катам. Але гісторыя пра гэта маўчыць.
Што яшчэ рэгулявалася законам?
Згвалтаванне жывёл. За такія рэчы прысуджалі не проста да смяротнага пакарання, а пакарання на вогнішчы — спаліць трэба было як гвалтаўніка, так і яго ахвяру.
— Даіць кароўку ці катацца на коніку пасля таго, што з імі здарылася, ужо было нельга. Быў такі рэальны кейс: 1687 год, горад Слуцк, пан паскардзіўся ў судзе на свайго пастуха Аніську, які з маладых гадоў паказваў нездаровую любоў да жывёл. У судзе пастух расказаў, што меў няўдалы вопыт з кабылай, якая ўдарыла яго капытом, таму ён перайшоў на кароў. Аднойчы яго засталі ў хляве проста на «месцы злачынства». Аніську прысудзілі да смяротнага пакарання, але суд замяніў спаленне на адсячэнне галавы. Лёс жа каровы невядомы.
Гвалт у адносінах да жанчын не рэгуляваўся законам. У нашай культуры такое лічылася ў першую чаргу злачынствам супраць мужа: маўляў, як ты мог узяць маю рэч і выкарыстоўваць яе?
Ці была легалізавана прастытуцыя?
Не, у ВКЛ яна была крыміналізаваная і забароненая. Але ж паняцця «прастытутка» ў законе не было, гэта абазначалася словам «распусніца». Праўда, так маглі назваць любую жанчыну, якая шмат займалася сексам з рознымі мужчынамі — не важна, за грошы ці для задавальнення.
— Паводле Статута ВКЛ 1566 года, для прадстаўніц жаночага полу ўводзілася пакаранне за амаральны лад жыцця і... нежаданне выходзіць замуж. Дзяўчыне ўжо 25 год і яна не замужам? Падпадае пад суд. Таксама адзначалася, што за паводзінамі дзяўчыны павінны глядзець яе бацькі і родзічы. А калі дваранка паводзіла сябе непрыстойна, сваякі нават маглі падаць на яе ў суд, і тую маглі пакараць.
А ў 1588 годзе ўжо ўводзілася адказнасць для сутэнёраў (зводнікаў), якія схілялі жанчын да занятку прастытуцыяй. Калі такое злачынства было здзейснена ўпершыню, зводніку адразалі вушы, нос і губы. За паўторнае злачынства было прадугледжана смяротнае пакаранне.
— Распусніцы былі паўсюль, але ў асноўным у корчмах. Напрыклад, у 1666 годзе ў тым жа Слуцку гарадская адміністрацыя моцна ўзялася за іх: каб пазбегнуць масавага смяротнага пакарання, у адносінах да гэтых жанчын вырашылі прымяніць працатэрапію — іх прымусілі чысціць абарончыя равы роднага горада.
А як жанчыны апускаліся да такога занятку? Часта супраць сваёй волі. Напрыклад, калі служанка аднаго шляхціча спадабалася іншаму, ёй казалі пайсці да яго, за што яна атрымлівала грошы.
— Таксама існавалі бардэлі. Дакладна гэта вядома наконт тэрыторыі Польскага княства. Што да ВКЛ, то адназначных сведчанняў няма, але, хутчэй за ўсё, былі бардэлі і там. Напрыклад, нейкая гарадская сірата трапляла ў поле зроку прастытутак, яны маглі ўзяць яе пад сваю апеку і вырасціць для такога занятку.
У Расійскай імперыі, дарэчы, быў зусім іншы падыход да прастытуцыі — яна была легалізавана, і здароўе жанчын кантралявалася дзяржавай.
— У 1891 годзе ў Мінску быў створаны санітарны камітэт, які забіраў у дзяўчат пашпарты, а замест гэтага выдаваў жоўтыя білеты. Гэта такія санкніжкі, дзе запісваліся даты праходжання медаглядаў і ставіўся штамп «здаровая».
Існавала крымінальная адказнасць за так званую таемную распусту.
— Было два варыянты: або дзяўчына займаецца прастытуцыяй легальна і яе кантралююць улады, або здзяйсняе злачынства. Дарэчы, падаткаў з прастытутак не бралі, таму што не хацелі гэтых «брудных» грошай.
Можна ўявіць, як праходзіў медагляд у той час. Гэта рабілася візуальна, без узяцця аналізаў і інш. Калі ў жанчыны выяўлялася венерычнае захворванне, яе пад канвоем адпраўлялі ў бальніцу на прымусовае лячэнне. Затым яна вярталася на працу.
— Цікава, што прастытуткам не дазвалялася арандаваць кватэру без спецыяльнага дазволу санітарнай камісіі: патрэбна была даведка. Таксама такія жанчыны не мелі права жыць у гасцініцах, нават калі проста прыехалі паглядзець іншы горад ці вырашыць нейкія справы.
Яшчэ для такіх жанчын была ўведзена каменданцкая гадзіна: пасля гадзіны ночы ім нельга было выходзіць з кватэры. Таксама яны павінны былі завешваць вокны шторамі і зачыняць аканіцы.
— Па законе ў бардэлі спачатку прымалі дзяўчат ад 16 гадоў, але пасля парог паднялі да 18. Тым не менш «індывідуалкамі» працавалі нават 13-гадовыя дзяўчаты. Паводле мінскай статыстыкі, у пачатку XX стагоддзя 64% прастытутак у горадзе былі ва ўзросце ад 15 да 18 гадоў.
Пры падрыхтоўцы публікацыі былі выкарстаныя наступныя крыніцы інфармацыі:
- кніга «Белорусский эротический фольклор» под рэдакцыяй Таццяны Валодзінай,
- артыкул «Прастытуцыя ў ВКЛ у XVI-XVII ст.», Наталля Сліж,
- артыкул Наталлі Сліж «Забароненыя і ненатуральныя сексуальныя стасункі Ў ВКЛ У XVI–XVII стст.»,
- артыкул «Царские власти в борьбе за моральность минчан: вторая половина XIX — начало XX вв», Таццяна Вароніч,
- кніга Уладзіміра Валодзіна «Квир-история Беларуси второй половины XX века: попытка приближения».
Працяг будзе. Наступным разам мы пагаворым пра сексуальнае выхаванне дзяцей і падлеткаў, заляцанні да незамужніх дзяўчат, секс да шлюбу, кантрацэпцыю ды іншае.
Наш канал у Telegram. Далучайцеся!
Ёсць пра што расказаць? Пішыце ў наш тэлеграм-бот. Гэта ананімна і хутка
Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onlíner без дазволу рэдакцыі забаронены. ng@onliner.by