— Можа, і мяне калі-небудзь назавуць беларускай. Я ж хачу з дзецьмі нароўні быць. А каб атрымаць гэты статус, то трэба кідаць іх дома адных і ісці працаваць. Канешне, як любая жанчына, застаюся з імі, сваю «безасабовасць» перажыву — мой час ужо прайшоў, — запрашае нас у дом Наталля і пачынае распавядаць, што значыць быць чужым у сваёй краіне.

Пра грамадзянства краіны, якой не існуе

— Мама мая — данская казачка. Яна нарадзілася ў Растове. Там і замуж выйшла, і брата старэйшага мне нарадзіла. Але ж тады ўсіх перакідалі на будоўлю, таму так атрымалася, што сям’я ў Туркменістане апынулася. Таму і я школу заканчвала ўжо тут, — гаворыць Наталля і ставіць на стол чайнік і каву. — Брат мой потым працаваў на «Крышталі». А ў Гомель яго адправілі на падвышэнне кваліфікацыі. Гэта было ў канцы 1980-х. Калі ён ажаніўся ў Беларусі, я пераходзіла ў дзясяты клас. На наступны год у брата нарадзілася дзіцё, і мы з мамай прыехалі да іх. З Туркменістана мы з’ехалі ў 1990 годзе. І ў думках не было, што тут застанемся. Я з’язджала з СССР у тую ж краіну, але апынулася ўжо на новай, незалежнай тэрыторыі. Зразумела, што тады ніхто грамадзянства не даваў і не прымаў. Так і атрымалася, што мы патрапілі ў часавы калідор, які цягнецца дасюль. Савецкага пашпарта ў мяне даўно няма. Лічыце, так і засталася грамадзянкай краіны, якой не існуе.

Наталля ўзгадвае, як падлеткам марыла быць лекарам. Не атрымалася — і дзяўчына пайшла працаваць. Яе, непаўналетнюю, узялі ў школьную сталовую памочнікам. Пасля года адпрацоўкі давялося скончыць кааператыўны тэхнікум, яшчэ праз год — пайсці прадаўцом у кіёск. Калі Наталля сустрэла свайго будучага мужа, то з ім пераехала пад Столін. Пра тое, што яна да гэтага часу не будзе належаць ні да якой краіны, жанчына нават не думала.

Цяпер Наталля ўваходзіць у катэгорыю людзей без грамадзянства, якія з’яўляюцца выхадцамі з краін былога СССР. Ім дазволена пастаяннае пражыванне на тэрыторыі Беларусі. Акрамя іх доўга знаходзіцца ў краіне могуць яшчэ дзве групы: выхадцы з Прыбалтыкі, якія не маюць грамадзянства ў іншай краіне (такіх называюць неперсонамі), і тыя, хто па нейкіх прычынах зусім не мае дакумента і не хоча яго рабіць.

— Я ж не такая — я б з радасцю працавала дзеля краіны, мяне гэтая руціна ўжо задзяўбла — жанчына згасае, калі яна робіць адно і тое ж. Але вы бачыце — маленькія дзеці. Па-першае, на каго я іх пакіну, калі знайду працу? А адны яны такога наробяць! — пасміхаецца Наталля і глядзіць на трох хлапчукоў, якія ўвесь час бегаюць каля стала. — Па-другое, дзе яшчэ працу знайсці? Побач у нас ёсць ферма, дык там максімальна 200 рублёў атрымаеш. А каб табе далі грамадзянства, трэба, каб даход складаў 500 рублёў.

— А ў райцэнтр не думалі пераехаць?

— Думала нават у Гомель — я ім так захапілася, так сумую па ім! Але мы ўжо тут даўно жывём, у школу нашы дзеткі ходзяць. Дык і муж не хоча. Ён, дарэчы, — адзіная наша крыніца даходу. Працуе будаўніком і атрымлівае каля 1000 рублёў. Але ж гэта не фіксаваны заробак, як у настаўнікаў ці лекараў, — ніколі не ведаеш, як у гэтым месяцы атрымаецца размеркаваць грошы. Мы стараемся, каб дзеці не цярпелі нястачы. Калі атрымлівала дапамогу па дзіцяці, было лягчэй. А цяпер мусім трымаць гаспадарку. У краме ўсё не купіш, — адказвае Наталля і ўстае, каб паказаць нам пакой. — Мы ж калі сюды прыехалі, тут былі толькі голыя сцены. Усё змянялі. Я ж дзеля дзяцей гэта рабіла, каб яны добра жылі.

Пра дзяцей і спробу стаць беларускай

Дзеці сапраўды заўсёды побач з Наталляй: увесь час, пакуль мы вядзём гутарку, Тамерлан, Цімур і Ягор сядзяць побач. Хлопчыкі вясёлыя і адкрытыя, і мы заўважаем, што яны вельмі выхаваныя.

— Гэтыя? Дык яны пры вас такія, а насамрэч яшчэ якія хуліганы! У іх паўтара года розніцы, то яшчэ сябруюць. Не ведаю, як бы я жыла без іх, — адказвае Наталля і разлівае па кубачках каву. — Хаця дапамагаць яны, на дзіва, імкнуцца — стол мы накрылі разам з Тамерланам.

І праўда: на стале стаяць місачкі з печывам і цукеркі. Хлопцы вырашылі, што трэба пачаставаць невядомых гасцей. Таму і зараз лічаць сябе паўнапраўнымі гаспадарамі і без дазволу мамы, пакуль яна занятая размовай, употайкі цягаюць салодкае.

— Мая старэйшая дачка жыве ў Гомелі. Яна ў Сакалоўскім адвучылася на харэографа. Там і засталася. А я, бачыце, далёка ад яе, — працягвае Наталля і на пару хвілін змаўкае. Праз расчыненае вакно чуваць, як на двары крычыць каза. Тады жанчына працягвае: — Усім зараз складана — краіна так жыве. Кожны стараецца і спрабуе нешта зрабіць для дзяцей. Усё ў мяне нармальна, адзіны мінус — няма грамадзянства, а людзі не ведаюць, хто ты такі і як да цябе ставіцца.

Калі я была цяжарная старэйшым хлопцам, мяне паклалі ў бальніцу. Пытаюць: «Вы адкуль? З Украіны?» Адказваю: «Я ваша». Пачалі ганяць па ўсіх спецыялістах. У такім стане шукала нейкія паперкі. Гэта ж не мая праца — гэта яны павінны былі пастарацца. Я ж не канфліктная, але тады прыходзілася сварыцца.

Пытаем у Наталлі, у чым была праблема атрымаць грамадзянства раней — тут яна жыве ўжо 26 год. Яна смяецца з нас:

— Дык я хіба не спрабавала? Першапачаткова былі ўмовы, што ты жывеш тут сем год і можаш падаваць дакументы на грамадзянства, па спрошчанай праграме ўладкоўвацца на працу. Я так і рабіла. Спачатку ўсё прынялі, потым нешта пачалі цямніць. Так і не далі нічога. А гэта вельмі моташная праца — бегаць па кабінетах і чакаць невядома колькі, каб табе выдалі ўсе даведкі. Я плюнула і сказала: прыйдзе мой час — залічаць да беларусаў, не захочуць — нічога не зробяць.

Закон аб грамадзянстве пацвярджае: спадзявацца на яго можа любы чалавек, які пражыў на тэрыторыі краіны не менш за сем год. Тады пачынаецца разгляд заробку — важна, каб ён адпавядаў бюджэту пражытачнага мінімуму. Калі камісія палічыць, што ўсё ў норме, чалавеку застаецца аформіць дробныя дакументы і чакаць свайго прысуду каля года. Такая праграма называецца няспрошчанай і прымяняецца да асоб, якія не маюць у краіне каранёў. Здаецца, усё проста. І было б так, калі б людзі не траплялі ў замкнёнае кола: каб атрымаць пашпарт, яны вымушаны шукаць працу і мінімальны заробак. І наадварот: каб іх знайсці, трэба мець дакумент. Усё становіцца яшчэ складаней, калі сустракаешся з беспрацоўем і нежаданнем арганізацый уладкоўваць неграмадзян. Часцей за ўсё кампаніі не ведаюць, што такія людзі маюць з «афіцыйнымі» беларусамі цалкам роўныя правы. Пераадолець гэтую недасведчанасць сапраўды цяжка: знайшоў добрае месца — спадзявайся, што цябе зразумеюць і возьмуць. У параўнанні з гэтым усё астатняе вырашаецца лёгка.

У тых жа, у каго ў Беларусі ёсць бабулі-дзядулі, сітуацыя лепшая: даход у гэтым выпадку не разглядаецца, таму тэрмін чакання складае толькі два месяцы. Адзінае, што можа паўплываць на заключэнне камісіі, — калі ў чалавека ёсць больш за два адміністрацыйныя спагнанні. З’яўляецца трэцяе — на сінюю вокладку ўжо можна не разлічваць.

«Калі ў мяне няма паперкі, на якой ёсць слова „беларус“, гэта не значыць, што я ім не з’яўляюся»

Наталля кажа, што акрамя маральнага неспакою існуюць яшчэ і матэрыяльныя нязручнасці.

— Хочаш узяць крэдыт — пачынаюць задаваць кучу пытанняў: хто ты і адкуль? Высвятляюць усё і глядзяць як на дзікунку. Я ж звычайная беларуска, проста ў мяне няма паперкі пра тое, што я з вамі на роўных правах.

Я вельмі хачу, каб працэдуру прыняцця гэтых паперак спрасцілі — бюракратыя займае велічэзную колькасць часу. Я пражыла тут ужо дастаткова, стварыла новую сям’ю, мае дзеткі — добрыя беларусы. Чаму і мне нельга набыць нейкае імя? — пытае ў нас Наталля і быццам чакае адказу.

— Я нікуды не мігрую, не выязджаю з краіны. Дзеці мае пастаянна жывуць тут. На каго іх, такіх малых, пакінуць? — зноў пытае жанчына і тут жа звяртае ўвагу на шум, які даносіцца з суседняга пакоя: там нешта ўпала. Яна ўстае, каб накіравацца туды, і па дарозе каментуе: — Бачыце, пакінеш такіх на дзень — хату разнясуць!

Праз хвіліну, калі становіцца ціха, Наталля вяртаецца з белай вазай у руках — кажа, яе яна зрабіла разам з хлопцамі. Дзецям падабаюцца такія цікавосткі, а яшчэ з самага маленства іх трэба абавязкова знаёміць з працай — менш будзе расчараванняў у дарослым жыцці.

Жанчына тлумачыць нам гэта і вяртаецца да размовы, якую мы прыпынілі:

— Я за мяжу не выязджала за гэтыя гады. Адзінае — у нас Украіна побач, хацелася б, як людзі, з’ездзіць закупіцца танней. Але не хачу адчуваць сябе пад дапытлівым позіркам людзей, якія не ведаюць, што такое ЧБГ (чалавек без грамадзянства. — Заўв. Onliner.by). У іх свае законы, мяне могуць не выпусціць. Няёмка і сорамна, па-першае. Па-другое, яшчэ разбірацца пачнуць. А мне гэта трэба? У бальніцы таксама распавядаюць, што я такая адна на раён. Але ж я ведаю, што гэта дакладна не так. Дык навошта людзі так кажуць? Калі ў мяне няма паперкі, на якой ёсць слова «беларус», гэта не значыць, што я ім не з’яўляюся. Я, можа, больш за некаторых афіцыйных грамадзян зрабіла. Пытала, ці можа быць такое, што проста дадуць дакумент. Кажуць — не чуваць пра гэта. Што рабіць? Жыву далей.

Наогул, жыццё чалавека без грамадзянства нічым не адрозніваецца ад будняў беларуса. Але толькі тады, калі людзі ведаюць закон і не задаюць лішніх пытанняў. Адзінае адрозненне — каб патрапіць у Расію і Украіну, трэба мець выязны дакумент. Ёсць верагоднасць таго, што на мяжы ніхто не зразумее, хто ты і адкуль, — тады адправяць назад у Беларусь і пажадаюць добрай дарогі.

«Калі ты выхоўваеш дзяцей для гэтай краіны, хочацца, каб нехта гэта заўважаў»

Наталля распавядае, што яе мама цяпер мае пастаянны від на жыхарства — яго працягнулі да 2030 года. Жанчына разумее, што яго ўжо можна называць «пажыццёвым». Каб кожны раз не працягваць дакумент па-новаму, тэрмін дзеяння робяць доўгім — каб дакладна назаўсёды.

— Зразумела ж, што мама не дажыве. Мы пыталі, ці не прасцей даць грамадзянства і пашпарт. Ім жа кожны раз прыходзіцца выклікаць маму да сябе, каб усе паперкі праверыць. Сістэма складаная, зразумець яе яшчэ складаней, — гаворыць Наталля. — Калі б што-небудзь спрасцілі, адвалілася б адразу некалькі пытанняў — бальніца і атрыманне крэдыту як мінімум. Калі раней цалкам уся сістэма была неадрэгуляваная, то зараз пераадолець тое, што змянілі, вельмі складана. Сабраць пакет дакументаў у двух экзэмплярах, заплаціць за іх і знайсці добрую працу пры сённяшнім беспрацоўі...

Калі мы развітваемся і Наталля праводзіць нас да выхаду, яна дадае:

— Вы ўсё пыталіся, на што грамадзянства ўплывае. Дык я вам вынікі падвяду: вы яшчэ маладая, не ведаеце, што такое пражыць жыццё нікім. Гэта людзям здаецца — няма ды і няма нейкага статусу. Калі ты выхоўваеш сваіх дзяцей для гэтай краіны, хочацца, каб нехта гэта заўважаў. І калі яны беларусы, то я таксама хачу быць з імі нароўні. Да мяне і ў бальніцы ўжо прывыклі — ведаюць, хто такая і адкуль, — пасміхаецца жанчына і паміж словамі кажа дзецям, каб яны аднекуль прывялі да нас казу. — Ёсць шмат выдатных людзей, якія разумеюць, што я не чалавек з космасу, мы з імі добра камунікуем. І яны для мяне вельмі важныя.

У гэты час Цімур і Ягор сапраўды прыводзяць казу.

Наталля яшчэ просіць, каб мы не пісалі, што яна благая ці нейкая няправільная. Пытаем:

— Чаму мы павінны гэта пісаць?

Адказвае:

— Бо большасць так і думае.

Мы кажам, што напішам толькі пра тое, што яна прыгожая. Наталля прызнаецца, што ёй няёмка, саромеецца і ціха смяецца. Мы развітваемся, і яна зачыняе веснічкі.

Школьныя заплечнікі ў каталозе Onliner.by

Чытайце таксама:

• «Я хачу, каб ты здох!» Ахвяры школьнага цкавання пра нянавісць аднагодкаў, нядбайнасць дарослых і жыццё пад уціскам
• «Калі шмат назбіраеш, за дзень заробіш як за месяц». Паляшучка пра выжыванне за кошт ягад і будоўлю на Альманскіх балотах

Наш канал у Telegram. Далучайцеся!

Хуткая сувязь з рэдакцыяй: чытайце паблік-чат Onliner і пішыце нам у Viber!

Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onliner.by без дазволу рэдакцыі забаронены. nak@onliner.by