Погляды на гэты гістарычны прамежак у гісторыкаў розныя, але ўсё ж ёсць набор пэўных фактаў, зразумеўшы якія можна сфармаваць уласнае меркаванне. Напярэдадні юбілею мы вырашылі запоўніць гэты прабел для тых, у каго ёсць такая неабходнасць, і звярнуліся па дапамогу да прафесіянала.

Хто гэта?

Гісторык Валянцін Мазец — вядучы навуковы супрацоўнік аддзела найноўшай гісторыі Беларусі Інстытута гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Адзін з нямногіх беларускіх навукоўцаў, якія абаранілі кандыдацкую дысертацыю па тэме стварэння БНР. Аўтар больш чым 100 навуковых прац. Адзін з суаўтараў кнігі «Беларуская Народная Рэспубліка — крок да незалежнасці», якая была надрукавана сёлета ў выдавецкім доме «Беларуская навука».

— Раскажыце, што адбывалася ў сакавіку 1918 года і што папярэднічала гэтым падзеям?

— Давайце скажам так: у працэсе развіцця беларускага нацыянальнага руху, пачынаючы з сакавіка 1917 года, быў спачатку створаны Беларускі нацыянальны камітэт, арганізавана Цэнтральная рада беларускiх арганiзацый i партый. Потым, у кастрычнiку 1917 года, на iх месцы паўстала Вялiкая беларуская рада, якая сумесна з Беларускiм абласным камiтэтам выступіла ініцыятарам склікання ў снежнi 1917 года 1-га Усебеларускага з’езда. Менавiта яго можна лiчыць адпраўным пунктам як для абвяшчэння БНР, так і далей — для абвяшчэння БССР.

Гэта вельмі важна. Нельга казаць, што расійскія бальшавікі далі беларусам магчымасць абвясціць у Смаленску БССР. На мой погляд, гэта адбылося не дзякуючы бальшавікам, а хутчэй насуперак іх жаданням. Менавіта 1-ы Усебеларускі з’езд, на якім 1872 дэлегаты прадстаўлялі фактычна ўвесь спектр тагачасных беларускіх арганізацый і партый, меў у тых умовах найвышэйшую ступень легітымнасці, і выбраныя дэлегатамі Савет з’езда і Выканаўчы камітэт Савета з’езда мелі права прымаць рашэнні, якія датычыліся працэса станаўлення беларускай дзяржаўнасці.

Таксама адзначым, што 1918 год — гэта апошнi год Першай сусветнай вайны. З сакавіка 1918-га Савецкая Расія выйшла з вайны, заключыўшы з Германіяй сепаратны Брэсцкі мірны дагавор. Менавіта заключэнне сепаратнага Брэсцкага мiру з’явiлася тым вырашальным фактарам, якi вымусіў беларускіх дзеячаў пайсці спачатку на абвяшчэнне Беларусі Народнай Рэспублікай, а потым і на абвяшчэнне незалежнасці БНР.

— Як уяўлялі сабе на той момант лёс Беларусі бальшавікі?

— Тое, што хацелi ўбачыць на гэтай тэрыторыi бальшавікi, найбольш яскрава было адлюстравана яшчэ ў канцы 1917 года, адразу пасля рэвалюцыi. У газеце «Рэвалюцыйная стаўка» адзначалася: «Расiйская партыя бальшавiкоў нiколi не выступала за стварэнне малых дзяржаў»... Яна нiколi не была прыхiльнiкам драблення былой Расійскай імперыі.

Яшчэ адзін яскравы факт. Калi прадстаўнікі ўрада Савецкай Беларусі пасля прыняцця ўрадам Савецкай Расіі рашэння аб перадачы ў студзені 1919 года ў склад Савецкай Расіі Магілёўшчыны, Віцебшчыны і Смаленшчыны паехалі ў Маскву і паспрабавалі высветліць прычыны таго, што адбываецца, ім у даступнай форме растлумачылі — Беларусь патрэбна таму, што мяжуе з іншымі, варожымі для Савецкай Расіі дзяржавамі. А калі Магілёўская, Віцебская і Смаленская губерні не мяжуюць з патэнцыйнымі ворагамі Савецкай Расіі, то іх цалкам можна перадаць у склад Расіі. Гэта значыць, Беларусь разглядалі толькі як буфер.

— Якія першапачатковыя мэты ставіў перад сабой урад БНР?

— Выканаўчаму камітэту Савета 1-га Усебеларускага з’езда пастановай ад 21 снежня 1917 года даручалася ўзяць уладу на беларускай зямлі ў свае рукi i заняцца беларусiзацыяй Саветаў. Значыць, яны не былі праціўнікамі савецкай улады як формы дзяржаўнага ладу. Стваральнікі БНР таксама былі прыхільнікамі сацыялiзму, што было адзначана ў Другой Устаўной грамаце, паводле якой абвяшчаліся свабода слова, сумлення, сходаў, перадача зямлі без выкупу ўсім, хто яе апрацоўвае. Фактычна ставіліся тыя ж самыя мэты, якія абвясцілі бальшавікі.

— Чаму ж тады яны не змаглі знайсці паразумення з бальшавікамі? У чым былі кардынальныя адрозненні?

— Самае кардынальнае адрозненне было ў тым, што для бальшавікоў Дэкларацыя аб праве нацый на самавызначэнне была не больш чым дэкларацыя, а для прадстаўнікоў беларускіх арганізацый — адной з асноўных каштоўнасцей, інструкцыяй да дзеяння, магчымасцю рэалiзаваць законнае права беларускага народа на стварэнне сваёй дзяржавы. Апроч гэтага, для бальшавікоў Саветы з’яўляліся чыста дэкаратыўным органам, які быў прыбудовай да кіраўніцтва партыі. А прадстаўнікі беларускіх арганізацый і партый разглядалі Саветы ў якасці формы паўнавартаснага народнага прадстаўніцтва. Спачатку атрымаць большасць бальшавiкам удалося толькі ў Мiнскім савеце, бо на той момант у горадзе была вялiкая колькасць вайсковага насельнiцтва. Ва ўсiх астатніх Саветах, якіх на тэрыторыі Беларусі на працягу сакавіка — верасня 1917 года было створана больш за 100, яны не мелi істотнага ўплыву — у большасцi там былi прадстаўнiкi іншых сацыялiстычных партый: меншавікі, бундаўцы і эсэры.

— Якая частка насельніцтва Беларусі на момант абвяшчэння БНР падтрымлівала ідэю незалежнасці?

— Тут важна зыходзіць з таго, які быў узровень адукацыі насельніцтва. Ён, вядома, з’яўляўся вельмі нізкім, таму і сацыяльная база для распаўсюджвання ідэі не была шырокай. Гэта не значыць, што прадстаўнікі беларускіх партый не імкнуліся папулярызаваць ідэю. Толькі ў Мінску ў першыя месяцы існавання БНР адкрылася больш за дзесяць беларускіх школ (да гэтага не было ніводнай). Па ўсёй тэрыторыі рэспублікі, па падліках гісторыкаў, было створана ад 150 да 350 беларускіх школ...

— Гэта значыць, разлічваць на поўную падтрымку з боку ўсяго народа было складана...

— Безумоўна, але гэта цалкам нармальная сітуацыя. Ініцыятыва наконт станаўлення дзяржаўнасці заўсёды зыходзіць ад невялікай часткі людзей — адукаваных, мэтанакіраваных, якія выразна разумеюць мэты і шляхі іх дасягнення. Проста не хапіла часу для іх рэалізацыі, а таксама падтрымкі з боку тагачасных магутных дзяржаў — пераможцаў у Першай сусветнай вайне. Ад гэтага i залежала будучыня незалежнай дзяржавы. Магчыма, трэба было рабіць стаўку не на адукацыю, а на стварэнне войска, як гэта адбывалася ў суседняй Украіне. Разам з тым стварыць войска не было магчымасці па некалькіх прычынах. Па-першае, у выніку мабілізацыі ў расійскім войску па-за межамі свайго краю апынулася больш за 500 тысяч беларусаў. Па-другое, германскія акупацыйныя ўлады на працягу ўсяго 1918 года не давалі дазволу на стварэнне войска.

— У час заканчэння Першай сусветнай незалежнасць абвясцілі многія нашы суседзі...

— Так. У лістападзе 1917 года III Універсалам Украінскай Цэнтральнай Рады была абвешчана Украінская Народная Рэспубліка, урад якой ужо на брэсцкіх мірных перамовах выступае ў якасці суб’екта перамоўнага працэсу. Універсал аб незалежнасці 26 лютага 1918 года публікуе Літва. Але адразу пасля публікацыi гэтага дакумента германскае ваеннае камандаванне канфіскуе ўсе газеты, дзе ён быў апублікаваны. Толькі 23 сакавіка, пасля таго, як прадстаўнiкi Літоўскай тарыбы накіроўваюць тэлеграму кайзеру Вільгельму пра тое, што толькі пад апекай Германіі яны бачаць шчаслівую будучыню літоўскай дзяржавы, яна прызнае незалежнасць Лiтвы. Апошняя прэтэндуе на значную частку паўночна-заходняй беларускай этнічнай тэрыторыі. Больш за тое, у 1918 годзе, пры падтрымцы германскага ўрада, ствараецца Рэгенацыйная рада, якая вядзе перамовы з нямецкiм канцлерам аб магчымасцi саступак Германii часткi польскiх зямель на захадзе ўзамен на тое, што Германiя перадасць у склад будучай польскай дзяржавы тэрыторыi на ўсходнiх межах. Гэта значыць — тэрыторыю Гродзеншчыны. Пакуль мы збіраліся аб’явіць сваю незалежнасць, іншыя пачалі вырашаць усё за нас! Па гэтай прычыне галоўная мэта Граматы, якая была апублікавана 25 сакавiка 1918 года, — спроба захавання тэрытарыяльнай цэласнасцi краiны. Таму што толькi незалежная дзяржава мае права выступаць на мiжнароднай арэне i патрабаваць захавання сваёй тэрыторыi.

— А ці мелі беларусы права аб’явіць усяму свету, што яны з’яўляюцца самастойным народам, які мае права жыць у незалежнай дзяржаве?

— Гэтае пытанне якраз і было ўзнята дэлегатамі 1-га Усебеларускага з’езда, якi адбыўся ў снежнi 1917 года. Адзін з прысутных заявiў: «Калi бальшавiкi без з’ездаў у Петраградзе абвясцiлi сваю ўладу, чаму мы не можам абвясціць уладу свайго народа на з’ездзе?»

Цi можна разглядаць у якасцi прызнання наяўнасць консульства цi дыпламатычных місій? Калi так, то консульствы Беларусi былi ў Стамбуле, Маскве, краінах Прыбалтыкі, Германіі, Польшчы. Але з гледзішча сённяшняй палiтычнай практыкі (калi юрыдычнае прызнанне — гэта наяўнасць абмена пасольствамi) такога прызнання, безумоўна, не было. Беларускую Народную Рэспубліку дэ-факта прызнала толькi Фінляндыя. Сам гэты факт, дарэчы, выявiла не так даўно польская даследчыца Дарота Мiхалюк. Усе астатнiя нашы суседзi ад працэса максімальна адмежавалiся.

— Гэта значыць, шанец на прызнанне незалежнасці БНР усё ж такі быў?

— Гісторыя паказвае, што шанец ёсць заўсёды. Вырашальным фактарам у той час быў менавіта геапалiтычны. У існаванні БНР не былі зацікаўленыя ні Расія, ні Германія. А краіны Антанты — Францыя і Англія — вырашылі падтрымаць Польшчу і прыбалтыйскія рэспублікі — Літву, Латвію і Эстонію. Незалежнай беларускай дзяржаве ў іх планах не было месца.

— Ці значна адрознівалася тэрыторыя, на якую прэтэндавала БНР, ад тэрыторыі цяперашняй Беларусі?

— Калi паглядзець на карту, падрыхтаваную дыпламатычнай місіяй БНР, якая накiроўвалася на перамовы ў Парыж, то мы ўбачым, што тэрыторыя была на 5—10% большай за сучасную. У склад беларускай дзяржавы ўваходзiлi Дзвiнск (зараз — Даўгаўпiлс), Biльня, Смаленск, Беласток i землi вакол ix.

Дарэчы, калi паглядзець на карту Савецкай Сацыялiстычнай Рэспублiкi Беларусь, якую абвясцiлi 1 студзеня 1919 года, то за невялiкiм выняткам межы гэтай дзяржавы супадалi з тымi, што былi абвешчаны пры стварэннi БНР, і амаль супадалі з межамі рассялення беларускага племені, акрэсленымі Яўхімам Карскім.

Тым не менш пасля студзеньскага абвяшчэння Савецкай Беларусі яе межы на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў змяняліся. Пасля заключэння Рыжскага міру тэрыторыя БССР уключала толькі шэсць паветаў Мінскай губерні. У 1924 і 1926 гадах да БССР былі далучаны ўсходнебеларускія этнічныя землі, а ў верасні 1939-га — заходнебеларускія. Разам з тым у кастрычніку 1939 года Віленшчына разам з Вільняй паводле рашэння ўрада СССР была ўключана ў склад Літвы. А на працягу 1944—1945 гадоў паводле пагаднення паміж савецкім і польскім урадамі ў склад Польшчы ўвайшла Беласточчына.

— Як развіваліся падзеі пасля абвяшчэння незалежнасці?

— Адразу пасля таго, як гэта адбылося, урад БНР звяртаецца да ўрадаў краін, якія бралі ўдзел у перамовах, з прапановай перагледзець умовы Брэсцкага міру і дазволіць Беларусі атрымаць незалежнасць. Але падтрымкі не знаходзіць.

Самае цікавае, што пасля гэтага заснавальнікі БНР не склалі рукі. Яны імкнуцца рабіць ва ўмовах акупацыі тое, што могуць. Тут важна разумець, што ўмовы акупацыі 1918 года адрозніваліся ад умоў фашысцкай акупацыі 1941—1944 гадоў. У першую чаргу тым, што ў 1918-м яшчэ не была распаўсюджана фашысцкая ідэалогія і акупацыйныя войскі не вялі вайны з грамадзянскім насельніцтвам, як гэта было падчас Другой сусветнай вайны.

Германскія акупацыйныя ўлады не прызнавалі незалежнасць і не дазвалялі ствараць войска. Затое яны дазволілі ўраду БНР наладжваць гандлёвыя сувязі з іншымі краінамі. І гэты працэс ішоў вельмі паспяхова. Калі ў Беларусь прыйшла Чырвоная армія, уражаная карэспандэнтка «Известий» пісала сваёй каляжанцы: «Уяўляеце — у Мінску ў вольным продажы ёсць белы хлеб!»

Вясной 1918 года Пятром Крачэўскім на разгляд Рады БНР быў вынесены праект стварэння ўласнай беларускай валюты, якая забяспечвалася б коштам таварнага лесу. Таму можна лічыць, што «драўляныя» рублі бяруць свой пачатак якраз з гэтага моманту.

— Атрымліваецца, што новы ўрад займаўся не арміяй і палітычнай кан’юнктурай, а рашэннем культурных і бытавых пытанняў — карміў людзей і ствараў школы?

— Так, у той момант ён рабіў усё, што мог, зыходзячы з абставiн. Найбольшых поспехаў Народны Сакратарыят і Рада БНР дасягнулi ў культурна-асветніцкай працы. Акрамя школ былі створаны Беларускі дзяржаўны тэатр, Беларуская харавая капэла, Беларуская музычная кансерваторыя.

Праводзілася таксама вялікая праца па вяртанні на радзіму бежанцаў.

Улетку 1918 года пачалі друкавацца пашпарты грамадзян БНР. У кастрычніку Рада БНР пачынае рэгістрацыю беспрацоўных.

Даволі актуальным пытаннем для Рады БНР і Народнага Сакратарыята было пашырэнне сваіх уладных паўнамоцтваў і ўплыву на ўсю тэрыторыю Беларусі, што знаходзілася тады пад нямецкай акупацыяй. Член Рады БНР І. Красоўскі ў лісце свайму сябру, старшыні Магілёўскай беларускай рады, М. Кахановічу падкрэсліў, што дзейнасць Рады «неабходна падтрымаць на месцах, у гэтым уся сіла». Трэба адзначыць, што пэўную падтрымку Рада БНР атрымала і такім чынам паступова пашырала свой уплыў на значнай тэрыторыі Беларусі.

31 сакавiка 1918 года адбылося надзвычайнае пасяджэнне Магiлёўскай краёвай рады. На iм была прынята пастанова, у якой выказвалася прызнанне «ўлады Цэнтральнай краёвай беларускай рады». Аналагічныя пастановы прыходзілі з іншых гарадоў і павятовых цэнтраў Беларусі — Бабруйска, Рáдашкавіч, Барысава, Слуцка, Нясвіжа, Навáградка, Койданава, Рэчыцы. У сувязі з гэтым важным працэсам інстытуалізацыі беларускай дзяржаўнасці Алесь Гарун адзначаў: «У адзін такт б’юцца беларускія сэрцы і ў Менску, і ў Вільні, і ў Магілёве, і нават мы верым, у Віцебску і Смаленску. Няхай жа існуючыя беларускія цэнтры смялей і галасней прамаўляюць ад імя свайго народу... Яны куюць долю свайго народу, працуючы над адбудовай беларускай дзяржаўнасці...»

— Калi і як закончылася стваральная праца ўрада БНР?

— У снежні 1918 года на тэрыторыю Беларусi прыйшла Чырвоная армiя. Урад БНР спачатку перабраўся ў Гродна, а потым — у Вiльню. Затым пачалася савецка-польская вайна, i зноў жа ўрад знаходзiўся па-за межамі краiны. Рада БНР спрабавала адправіць дэлегацыю на Парыжскую мірную канферэнцыю 1919 года, але ж таксама не вельмi ўдала. Зрэшты, працэс ішоў на спад таму, што ствараць дзяржаву, не знаходзячыся на сваёй зямлі, фактычна немагчыма. Ужо ў 1925 годзе, на момант правядзення знакамітай Берлінскай канферэнцыі, было прынята рашэнне аб самароспуску ўрада БНР.

Такім чынам, можна сказаць, што ўрад БНР нарэшце дасягнуў сваёй мэты — поўнай незалежнасці. Але сутнасць гэтай незалежнасці палягала, на жаль, у тым, што ў геапалітычных абставінах сярэдзіны 1920-х гадоў ад урада БНР, па сутнасцi, ужо нічога не залежала.

Падводзячы вынік, я хацеў бы падкрэсліць, што, распавядаючы пра першую спробу стварэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці, трэба ў першую чаргу адзначыць тую вялікую стваральную працу, якую праводзіла кіраўніцтва БНР. На мой погляд, было зроблена фактычна ўсё магчымае ва ўмовах, якія склаліся на той момант.

Электронныя кнігі ў каталозе Onliner.by

Чытайце таксама:

• «У вас не сітуацыя двухмоўя, у вас дыглосія». Іспанка пра тое, чаму беларусы не размаўляюць па-беларуску
• «Раней здавалася: за што мяне так ненавідзяць?» Лявон Вольскі пра грошы, забароны, сапраўдную музыку і сучасных рок-герояў

Наш канал у Telegram. Далучайцеся!

Хуткая сувязь з рэдакцыяй: чытайце паблік-чат Onliner і пішыце нам у Viber!

Перадрук тэксту і фотаздымкаў Onliner.by без дазволу рэдакцыі забаронены. nak@onliner.by